donderdag 31 maart 2011

Boze tongen

Dit stukje gaat over tongwerkregisters. Rond 1500 doet in de orgelkunst het tongwerk zijn intrede. Het tongwerk is een register (een serie orgelpijpen met allemaal dezelfde klankkleur) dat het geluid van een groot blaasinstrument imiteert, bijvoorbeeld trompet, bazuin, fagot etc. In de voet van de pijp zit een soort lepel waarop een zogenaamde tong is gemonteerd. Wanneer er lucht door de pijp wordt geblazen, begint de tong te trillen, wat aan de tongwerkregisters op het kerkorgel een specifieke klankkleur geeft. Bestaande orgels in vooral Spanje werden in die tijd aangepast: één of meer tongwerkregisters werden achteraf ingebouwd. Omdat de orgelkast weinig ruimte bood voor nieuw, verticaal pijpwerk, werden de pijpen van de nieuwe registers horizontaal geplaatst. Zo kon het gebeuren dat pijpen die als een trompet moesten klinken ook echt als een trompet de kerk instaken. Later bleef deze bouwwijze in Spanje en Portugal veelal gehandhaafd: de tongregisters steken fier horizontaal uit het orgel. Dat ziet er dan zo uit:

Kerkorgel in Coimbra, Portugal.
 
In de calvinistische traditie waarin ik ben opgegroeid is het orgel vooral bedoeld om de gemeentezang te ondersteunen. Calvijn had na de reformatie het orgel eigenlijk helemaal uit de kerk willen bannen, maar dat is hem niet gelukt. In het oudtestamentisch Bijbelboek der Psalmen wordt het volk weliswaar vele malen aangespoord om de HEERE met de citer, de bazuin, de harp en de tamboerijn te loven en te prijzen, maar volgens Calvijn kon dit onmogelijk letterlijk bedoeld zijn en moest dit symbolisch worden opgevat. U ziet: cultuurvijandigheid is van alle tijden. De momenten dat in mijn jeugd in een kerkdienst het orgel solo speelde (voor en na de dienst en tijdens de collecte) waren de enige momenten waarop ik als kind in de kerk iets van schoonheid ervoer. De zang die het orgel moest begeleiden was traag, lelijk en massaal, de woorden van de liederen plechtstatig en archaïsch. Vanaf de kansel werd een koud, hardvochtig en veroordelend geloof gepreekt, de dresscode was zwart en als je iemand vriendelijk wilde groeten die twee banken verderop zat, dan keek die persoon juist op dat moment weer snel voor zich uit. Van de schoonheid van de muziek op het moment dat het orgel solo speelde, moet u zich ook weer niet al te veel voorstellen, want in de protestante traditie wordt schoonheid in klank vooral geassocieerd met volume. Hoe harder, hoe mooier. Het toppunt van schoonheid was dan ook als het orgel speelde met alle registers open en de gelovige zowat de kerk uitgeblazen werd, een voorproefje van wat ons op de jongste dag nog stond te wachten. En op zo'n moment trilden er dus een heleboel boze tongen in dat orgel. Achteraf valt moeilijk uit te maken wie er het meest boos was: God in het algemeen of de organist in het bijzonder die plaatsvervangend voor alle kerkgangers zijn woede en teleurstelling over een volstrekt vreugdeloos bestaan muzikaal uitschreeuwde.

Terug naar Spanje en Portugal. Een bijzonder populair genre in de orgelmuziek werd daar de zogenoemde battaglia. Heldhaftige, strijdlustige muziek, die je als vanzelf naar de ongecompliceerde vrolijkheid van het slagveld doet verlangen. Boze tongen? In de verste verte niet. Verheugde trillingen, marsmuziek, wapperende vaandels en de zekerheid van een overwinning. En zoals een leger niet zonder trompetten kan, zo kan ook een battaglia niet zonder tongwerken. Luister en kijk zelf maar:
http://www.youtube.com/watch?v=K6bvrjAF00o&feature=related

10 opmerkingen:

  1. mag ik u dit aanbieden in ruil voor deze interessante en zeer verrassende verhandeling?
    Hoorde 't voor het eerst op het orgel van de Nieuwe Kerk in Delft, indrukwekkend. (beste die ik op youtube kon vinden, met orgel dan http://www.youtube.com/watch?v=8etb1zg8XH4)

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Oh, wat herkenbaar. Die orgel in de Gereformeerde Kerk. Dat wegblazen van de gelovigen. Alleen het pepermuntje ontbrak. :o(

    BeantwoordenVerwijderen
  3. @Heldinne: Mooi, dank je!

    @Ram in Ravels: Ik kreeg altijd drie pepermunten mee, één voor elk kwartier dat de preek duurde. Na tien minuten waren ze alle drie op en dan begon de ellende.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Adriaan wat heb jij geleden! Maar je hebt er toch deze mooie verhandeling aan overgehouden. Moest ook erg lachen om die gelovigen die de kerk uit werden geblazen. Ha ha! Ik zie het voor me! En je kreeg wel drie pepermuntjes! Dan wij Roomse kinderen, wij moesten nuchter naar de kerk, mochten niet eens een slokje water en dan met zo'n droge mond ter communie, waar de hostie natuurlijk aan je verhemelte bleef kleven. Daarna was het een heel gedoe om de lieve heer met je tong daar vandaan te halen zonder dat deze je tanden raakte. Want bijten mocht niet.
    Toch wel mooie muziek uit de kerk in Toledo!

    luttleol

    BeantwoordenVerwijderen
  5. @Sagita: Ja, heel mooie muziek. Het orgel is ook ouderwets gestemd (niet-gelijkzwevend) waardoor deze oude muziek heel authentiek klinkt.
    Ja, ik weet het, ook in Roomse kring is heel wat afgeleden. En in communistische kring, als je Gerard Reve leest. Toch was een groot deel van het lijden subjectief, het hing af van de gevoeligheid van het kind. Wie het overleeft, letterlijk en figuurlijk, houdt er bijzondere herinneringen aan over.

    perper

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Ondanks het leed (Ik was vroeger allergisch voor wierook, begon spontaan te spugen als ik het rook, en mocht dus altijd thuisblijven met mijn vader...) vind ik dit echt een leuk stuk om te lezen, info icm eigen ervaringen maakt het lekker leesbaar. Die orgels zijn práchtig!

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Het geknisper van het losscheuren van het papiertje rond het rolletje King... Altijd aan het begin van de preek. Je wilde zo min mogelijk geluid maken, anders kreeg je boze blikken.
    Mooi stuk!

    BeantwoordenVerwijderen
  8. @Papagoose: Ja! Nu je het zegt: mijn vader had het in zijn mond stoppen van een pepermuntbal zonder dat je de indruk kreeg dat hij een pepermuntbal in zijn mond stopte, tot kunst verheven.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. Het andere uiterste heb ik ook een aantal jaren meegemaakt in een Pinkstergemeente. Babies kropen door de gangpaden, kinderen stonden op het podium, volwassenen (meestal vrouwen) waren vrij om met vlaggen te zwaaien voor in de kerk. En als je het zat was, dan liep je er gewoon uit en ging aan de koffie. Klinkt allemaal geweldig, maar daarna kreeg ik toch weer behoefte aan rust, respect, eerbied, hoe je het ook wilt noemen.

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Aad , jouw schrijfveer heeft heel wat tongen losgemaakt.
    Boeiend verhaal over het orgel. Mooie muziek.

    In de auto tijdens een lange rit (oa Coimbra deze zomer) eet ik nog altijd "calvinistisch voedsel". Zo noemden wij dat vroeger.

    BeantwoordenVerwijderen